Arima. Un filme raro, ‘lynchiano’ e arrebatador que só se podería filmar en Mondoñedo.
Por María Yáñez
Crítica ★★★★
A primeira longametraxe de Jaione Camborda chega este venres ás salas ofrecéndonos un dos filmes máis icónicos e sorprendentes da temporada. Arrinca forte o 2020 no cinema galego con esta proposta que nos achega a un particular universo psicolóxico feminino de ficción nun lugar tan húmido e misterioso como Mondoñedo.
Hai imaxes en Arima que fican na retina para sempre. Cómpre agradecerlle a Alberte Branco, director de fotografía, eses fotogramas en 16mm nos que luz, sombra, cor e textura acompañan tan ben as olladas das actrices e a atmosfera da vila onde se rodou o filme. O traballo de Melania Cruz, Iria Parada ou Rosa Puga diante da cámara de cine funciona con precisión, psicoloxía e verdade, sendo unha historia bastante fantasmal e chea de misterios e silencios. E o da nena, Nagore Arias, impacta pola súa seriedade, perplexidade e naturalidade. Tremenda descuberta.
Camborda uniu fotografía e interpretación a unha dirección artística que converte as alacenas, os pratos de porcelana e as portas de dobre folla que van desaparecendo dos nosos espazos domésticos en elementos cheos de misterio. E a un son cheo de silencios no que a noite, as árbores e os ladridos dos cans crean esa presenza fantasmal subterránea que revoluciona as protagonistas e trata de inquietarnos como espectadoras. O guión crea unha protagonista feminina para dividila en varias mulleres, con distintas bagaxes, idades e circunstancias, e reconstruírmos unha posible historia de perdas, abusos, medos, desexos e soidades. Mais non como un crebacabezas: non se busca que encaixen todas as pezas, tampouco quedan soltas de todo. Fican ganduxadas, bailando, convidándonos a entrar nun xogo no que nos pode amolar tanta elipse, o que non se di ou se di no ouvido, ou pode espertar a nosa ansia dun xeito doente, case animal.
Dicía Žižek que o cinema é a arte máxima da perversión: non che dá o que desexas, pero diche como desexar. Perversión entendida como ese desexo voyeurista, o de observarmos e sermos observadas, que está presente no filme acompañado das súas consecuencias. Aquí é onde Hitchcock ou David Lynch se poden invocar como referentes: directores que unen misterio e psicoloxía, ou medo e desexo como Jaione Camborda fai en Arima, engadindo ademais un traballo coas personaxes femininas que honra a Cassavetes, ou unhas notas de “surrealismo máxico” que poderían conectar a Lynch con Cunqueiro, o máis ilustre veciño de Mondoñedo. A vila xa ten ela moito de maxia, parece suspendida no tempo, e quen vexa a película sen coñecela non saberá situala nin por tamaño nin por época: é rural e ten núcleo urbano; podería acontecer en 2020 ou en 1982. E logo a humidade, a néboa, o bosque. A cuestión telúrica da paisaxe que se cadra é das poucas cousas que unen a Jaione, quitada a teima polo celuloide, cos seus colegas do Novo Cinema Galego.
Porque Arima supera algunhas eivas que ata agora se manifestaba no NCG, como era o pouco traballo con actores profesionais, mesmo nas recentes incursións dos nosos novos cineastas na ficción: Camborda sabe traballar con actrices e faino a partir da psicoloxía (algo do que foxe por exemplo Óliver Laxe, cando di que traballa sobre “a esencia” dos personaxes) e desde un amor, empatía e respecto profundo polo oficio delas. Que implica unha capacidade de deixar que outras profesionais lle dean vida á túa persoal ollada, sen deixar de ser firme co que queres transmitir ou velar.
Outra eiva é un pouco triste dicila pero é así: Jaione Camborda (Donostia, 1983) é a primeira muller da xeración de Laxe, Lois Patiño, Angel Santos, Xacio Baño, Eloy Domínguez Serén ou Eloy Enciso que consegue estrear unha longa de ficción da súa autoría, algo que moitos dos outros xa fixeron, mesmo en varias ocasións cada un. Só Diana Toucedo e Ángeles Huerta o acadaron con Trinta Lumes e Esquece Monelos, respectivamente, e antes ca elas Sandra Sánchez con Tralas luces, dous filmes documentais. Polo camiño quedan Peque Varela, Xisela Franco, Carla Andrade, Sonia Méndez, Lara Bacelo, Claudia Brenlla, Susana Rey e outras que non deron pasado da curtametraxe ou outros formatos e que cada vez ven máis lonxe a posibilidade de facer unha longa. Por máis que lles quede percorrido nisto do cine, que aí as mulleres non temos presión biolóxica. Sirva o exemplo de Margarita Ledo, que fixo a súa primeira longa con máis de 50 anos e aí segue cunha nova rodaxe.
O caso é que Jaione Camborda, a base de teimudez, de forte risco, de anos de traballo e de crer coma ninguén no seu proxecto conseguiu erguer a súa película, producíndoa ela mesma, seguramente a base de renuncias pero logrando manter o coidado sobre todos os detalles que fan de Arima un filme diferente e ‘esquisito’, nos varios sentidos que ten en portugués a palabra. Merece que vaiamos ao cine acompañar esta vitoria, meternos na singular ollada da cineasta e viaxar con ela polos sumidoiros da psique. Se non lle esiximos que ‘funcione’ deixaremos que nos seduza. Porque a peli ser é ben rara, mais non podemos parar de mirar.